Waarom eigenlijk rituelen?

Rituelen zijn belangrijk omdat ze ons dragen, transformeren en verbinden in het onuitsprekelijke domein. Dat is vooral van belang in de ‘tussentijd’, die ontstaat wanneer we het even niet weten. Daar creëren we een nieuwe wereld - niet in de vorm van kennis, maar op niveau van zijn. Een tijdelijke ruimte waarin tegenstellingen een plek krijgen en ons perspectief verschuift, doordat we een niet-discursieve dialoog met onszelf en met elkaar aangaan. Een wereld waarin we het alledaagse overstijgen, onszelf ten diepste mogen (of moeten?) verliezen, om daarna als ‘herboren’ weer verder te kunnen. Dat is wat we als mens nodig hebben om ons lijden te overleven (individuele rituele behoefte). En wat de wereld niet kan ontberen, omdat we elkaar in al onze verschillen ten diepste moeten willen blijven vinden (collectieve rituele behoefte). Alles is één. En leven is bewegen. Laten we met rituelen de juiste beweging aandacht geven.

Je denkt misschien poeh poeh, wat een hoogdravende taal! Point taken. En ik ben het met je eens, ook wel. Toch vond ik het zonde om 'm niet te delen. Een jaar geleden schreef ik dit, ter afsluiting van de eerste module aan de Celebrantenopleiding. We doken in de 'Fundamenten voor de celebrant.' Prachtige teksten mochten we lezen en dito gesprekken ontstonden vervolgens in de klas. Dit was mijn terugblik daarop - en de wijsheid die ik nog steeds meeneem. Enjoy :-)

Goede rituelen dragen, transformeren en verbinden in het onuitsprekelijke domein. Zo brengen ze volgens Davis-Floyd een tijdelijke conceptuele orde aan, die fungeert als anker, waardoor mensen ontstane chaos en ervaren onzekerheid beter kunnen doorstaan. Het helpt iemand om zich open te stellen voor diepgaande veranderingen (Davis-Floyd, 2008) en verandert iemand in wezen (Turner, 1979, pp. 238-239). Met name wanneer alle lagen van het ontwerp – fysiek, emotioneel, intellectueel – samensmelten tot één, zo betoogt Davis-Floyd. Zelf zou ik daar nog de laag collectief of spiritueel aan toe willen voegen. Een laag die staat voor het intuïtieve. Met deze som der delen hoop je de kracht van presentational symbolism (Langer, 1948) aan te boren, te belanden in ‘the life of feeling’ – wat niet uit te drukken is in taal. Wat ook niet te bediscussiëren of betwijfelen valt. Het ritueel wordt universeel. Er ontstaat een geladen abstracte ‘ruimte’, waarbinnen deelnemers samen maar los van elkaar iets buitengewoons en onalledaags kunnen ervaren. Door de abstractie wordt het ritueel toegankelijk, meerstemmig en veelkleurig en voor ieder individu tegelijkertijd specifiek.

Rituelen helpen ons overeind te blijven in de ‘tussentijd’, die ontstaat wanneer we het even niet weten. Bijvoorbeeld ten tijde van individuele crisis of collectieve paniek. Liminaliteit of ‘het ondertussen’: de turbulente tijd tussen niet meer dit en nog niet dat. Het fenomeen wat Jitske Kramer in haar nieuwste boek Tricky Tijden (2024) meeslepend beschrijft. En wat zijn naam kreeg door Victor Turner (1967, 1979) in relatie tot overgangsrituelen.

“The arcane knowledge, or gnosis obtained in the liminal period is felt to change the inmost nature of the neophyte, impressing him, as a seal impresses wax, with the characteristics of his new state. It is not mere acquisition of knowledge, but a change in being.” (Turner, 1979, pp. 238-239)

‘Liminaliteit gaat over iets simpels en iets universeels tegelijk,’ schrijft Kramer (2024, pp. 82) Het wegvallen van grenzen maakt ons angstig, onzeker en creëert een groot verlangen naar rust en helderheid. Maar het geeft ons ook een oneindig gevoel van vrijheid, waardoor energie en creativiteit loskomen. Deze zijn in te zetten om vorm en structuur te geven aan buitengewone ervaringen, zodat we angst en onzekerheid tijdelijk kunnen beteugelen en een transformatie ‘in wezen’ kunnen ondergaan. (Kramer, 2024, pp. 82) Het stelt ons in staat een nieuwe wereld te creëren - niet in de vorm van kennis, maar op niveau van zijn. Goede rituelen belichamen voor mij deze creativiteit en wakkeren daarmee een stimulerende of zelfs revitaliserende energie aan. Ze benaderen bovendien een situatie associatief, holistisch en integraal.

In ritueel ontwerp raken we aan de social imaginaries (Ten Kate, 2015); de beeldvormingen of ‘verbeeldingen’ die door ons mensen gemaakt worden, en vervolgens weer direct op ons terugwerken. En ook aan die ‘nieuwe context van vragen en zoeken naar het morele en spirituele’ (Ten Kate, 2015) waar we onszelf overstijgen en mogelijk ook opnieuw uitvinden. Doordat we onszelf tijdelijk verliezen. Dat effect zou je kunnen bestempelen als het transcendente, het goddelijke of gewoonweg ‘kippenvel’.

Het best is die staat van jezelf overstijgen en verliezen te bereiken door overgave. Je ‘laten doen’ of laten bewegen, zoals Laurens ten Kate ons in college leerde. Even de

teugels van het denken, het doelgericht handelen en de dialectiek laten vieren - mee in het morele, mysterieuze en majestueuze van het moment. Want ‘er is een communicatie mogelijk die dieper reikt en veel vitaler is, eigen de meest vitale en integrale. Dat is het omgaan met mens en wereld, niet door te discussiëren of redeneren met het verstand alleen, maar door aan de werkelijkheid deel te nemen met alle vermogens, met heel het wezen, met verstand gevoel en alle zintuigen’ (Lukken, 1999, pp. 18). Symbooltaal geeft daar ruimte aan. Als ook de zintuiglijkheid van een ritueel. Door impliciete belichaamde vragen, verhalen en ervaringen kunnen we met onszelf en anderen die intuïtieve zoektocht in de tussentijd aangaan.

“The poetic strength of art imbues ritual with creative power to make it modern and up-to-date. Ritual activity activates the right side of the brain, the part that deals with feelings, creativity, insight, visualization and the senses.” (Interview with Ritual Artist Ida van der Lee, Behrend, 2017, pp. 233)

Deze niet-discursieve manieren maken een ritueel bovendien toegankelijk. Het ontwerp is erop gericht een common ground te creëren, al was het maar voor even. Je zou het kunnen zien als een creatieve ‘space of consestation’. Een ruimte waarbinnen een specifieke rituele behoefte wordt vertaald naar een universeel domein door vormen te abstraheren, elementen (tot een geheel) te symboliseren, context opnieuw te framen. Lukken (1999) schreef daarover ‘wanneer wij symboliseren, verspringt het perspectief’. In die abstracte ruimte kunnen we een stille dialoog met onszelf en elkaar voeren. Deelnemers kunnen in de belichaamde ervaring hun eigen betekenis geven en toch verbinding met elkaar voelen in ‘dit hebben wij samen gedaan’.

"No isolated thing, percept, or quality has any meaning in itself. Things, qualities, events, and symbols have meaning for us because of how they connect with other aspects of our actual or possible experience. Meaning is relation and instrumental." (Johnson, 2008, p. 268)

Die verschuiving van perspectief zet iets in gang. En afhankelijk van de ingezette (bewust gehandeld door de celebrant) en toegestane (‘gehandeld worden’ door deelnemer) intensiteit kunnen de onderlinge relaties van rituele elementen nog zorgen voor extra tractie, in de vorm van aantrekking of juist gewenste afstand. Ook al voorafgaand aan het ritueel overigens, bij het bedenken en voorbereiden ervan – liefs zelfs het creëren van te gebruiken rituele elementen en objecten. Wat mij betreft zit daar al een grote kracht van

ritueel ontwerp; dat je het moment zelf en samen maakt. In dat handelen zit betekenis. Hoe dan ook ontstaat er in de rituele ruimte een beweging, een begin van iets. Een goed ritueel werkt dus ook naderhand nog in de deelnemer en in het collectief door.

De zin van dit al? Rituelen geven op een diepere, meer integrale en creatieve manier ruimte aan onze menselijke emoties of biologische driften en verbinden deze liefdevol aan een breder kosmologisch kader of groter contextueel geheel (Davis-Floyd, 2008). Dat is wat we als mens nodig hebben om ons lijden te overleven (individuele rituele behoefte). En wat de samenleving niet kan ontberen, omdat we elkaar in al onze verschillen ten diepste willen blijven vinden (collectieve rituele behoefte). In een wereld waar snelheid, materialisme, prestatie, consumentisme, overprikkeling, ratio en veelheid lijken te floreren, zijn zowel de randvoorwaardelijkheden als effecten van ritueel een groot goed.

Alles is één. En leven is bewegen. Laten we met rituelen de juiste beweging aandacht geven.